З нізкі тапанімічных абразкоў

Лядзенкі, Лядзішча, Ляднікі, Ляды – вёскі і хутары ў Віцебскім, Браслаўскім, Дубровенскім, Шаркаўшчынскім раёнах. А ў даўніну паселішчаў з такой назвай было значна больш, асабліва з назвай Ляды. Густой сеткай пакрывалі яны зямлю ў Шумі­лінскім,  Чаш­ніцкім, Гарадоцкім, Расонскім, Полацкім, Лепельскім, Сенненскім, Ушацкім раёнах.
Для многіх сялянскіх пакаленняў слова «ляда» азначала цяжкую працу, вялікія клопаты і турботы. Слова гэтае было такім жа паўсядзённым, як зямля, вада, агонь, хлеб. Яно прымушала селяніна збіраць у кулак усе свае сілы, волю і цярплівасць і прабівацца, сціснуўшы зубы, да лепшага жыцця.
На поўначы Беларусі самыя, бадай, неспрыяльныя ў нашай краіне ўмовы для земляробства. Натуральная ўрадлівасць у большасці сваёй дзярнова-падзолістых глеб невысокая. Спрадвеку ворная зямля была раскідана невялічкімі шэрымі лапікамі. Да таго ж глеба моцна засмечана каменнем ды валунамі – незайздроснай спадчынай ледавіковых адкладаў. Вегетацыйны перыяд самы кароткі на Беларусі – 175-185 дзён. Колькі тытанічных намаганняў даводзілася прыкладаць нашаму гарапашніку-селяніну, каб спакваля, але ўпарта, год за годам, дзесяткі і сотні гадоў адваёўваць у дзікай прыроды ўсё новыя астраўкі прыдатнай для вядзення гаспадаркі зямлі.
3 самых даўніх часоў асноўным для тутэйшых сялян было падсечна-агнявое, або ляднае земляробства. Слова «ляда», як лічаць вучоныя, – старажытнаславянскае. Гэта – пустка. Ляда – участак, на якім высякалі і спальвалі лес, а вызваленую такім чынам зямлю выкарыстоўвалі пад ворыва. Вось як апісвае гэты даволі працяглы па часе і надта працаёмкі працэс Аляксандр Гваньіні, які ў перыяд Лівонскай вайны служыў камендантам у Віцебску. Паводле яго слоў, улетку, пачынаючы з Пятрова дня і да Успення Багародзіцы, мясцовыя сяляне высякалі лес і хмызняк. Ссечаныя дрэвы засыпалі саломай і пакідалі на зіму. Увесну, пасля Вялікадня, калі прыгравала сонца, ляда зноў пакрывалі саломай і выпальвалі дашчэнту. На чорнай ад вуглёў і галавешак зямлі сеялі пшаніцу.
Іншыя даследчыкі сцвярджаюць, што хваёвы лес сяляне сапраўды высякалі і выпальвалі вясной, а арэшнік – восенню. Ляда засявалі без угнаенняў звычайна на працягу пяці гадоў, пасля чаго пакідалі пад папар.
На ляда выходзіла ўся сям’я – і старыя, і малыя, і мужчыны, і жанчыны. Работы ўсім хапала. Жанчыны і падлеткі секлі хмызняк, а мужчыны валілі вялікія і тоўстыя дрэвы. Доўгі час рабілі гэта ў асноўным жалезнымі сякерамі, якія часта крышыліся, – першыя двухручныя пілы з’явіліся дзесьці ў XV стагоддзі, і яны пакідалі ў дрэве неглыбокія пазы. Дапамагалі нястомныя рукі і спрадвечная сялянская загартоўка. Гнуўся крукам чалавек ад цямна і да цямна.
А колькі поту трэба было праліць на выцерабленым лапіку зямлі, каб хоць злёгку апрацаваць яе. У глебе заставалася шмат сплеценых паміж сабой каранёў, моцна перашкаджалі і пні, што ўчэпіста трымаліся ў зямлі і не заўсёды паддаваліся фізічнай сіле нават самых дужых мужчын. Таму вельмі часта выпалены ўчастак даводзілася ўрабляць без каня, уручную, прымітыўнай матыкай-капылом. На адзін з канцоў доўгага драўлянага дзержака насаджвалі пад прамым вуглом шырокае жалезнае лязо. Намахаўшыся за дзень капылом, селянін адчуваў сябе дашчэнту змораным і як сноп валіўся на подсцілку ў хаце (вёска Капылоўка, Капылоўшчына, Капыльшчына Браслаўскага, Ушацкага, Глыбоцкага і Міёрскага раёнаў).
Баранавалі глебу вершалі­най, якую рабілі з елкі, абсякаючы сукі на адлегласці 40–60 сантыметраў ад ствала. Гэта быў гібрыд бараны і сахі. Прыладу называлі яшчэ сукаваткай (хутар Сукавацце быў у Глыбоцкім раёне). Ужываўся і смык. Якраз на Віцебшчыне яго выкарыстоўвалі часцей за ўсё на лясных лядах. Рабілі смык з расколатых ці абчасаных яловых ствалоў, у якіх з аднаго боку пакідалі сукі даўжынёй 40–60 сантыметраў. Ствалы прывязвалі да дзвюх папярочных планак. Два крайнія ствалы былі пры гэтым даўжэйшымі за сярэднія і служылі ў гэтай немудрагелістай канструкцыі аглоблямі. Калі з’явілася бульба, смыкам на Віцебшчыне баранавалі і яе (вёска Смыччо ёсць у Пастаўскім раёне).
Касар – вельмі старажытная прылада сялянскай працы. Па прызначэнні набліжаўся да сярпа. Складаўся з загнутага жалезнага клінка і доўгага драўлянага дзяржання. Адзін з такіх клінкоў, выкаваны, як мяркуюць археолагі, у XV стагоддзі, быў знойдзены пры раскопках у Лукомлі. Касаром беларускія сяляне высякалі хмызняк і зразалі галінкі дрэў. Гэтым інструментам часта, відаць, карысталіся пры распрацоўцы лядных участкаў даўнія жыхары вёскі Касарэў­шчына (Бешанковіцкі раён).
Ляднае земляробства існавала ў нашых мясцінах даволі працяглы час. У Сенненскім павеце яшчэ ў другой палове XIX стагоддзя практыкавалася наступная сістэма: вызваленая ад лесу ляда выкарыстоўвалася звычайна тры гады без угнаенняў, затым наступныя пяць гадоў – з угнаеннямі, пасля чаго ўчастак пакідалі адпачываць і вярталіся да яго толькі праз дзесяць гадоў, калі ён паспяваў зарасці маладым лесам. I зноў цюкалі сякеры, звінелі пілы, падымаўся ў неба дым...
На ляднае земляробства ўказваюць назвы вельмі многіх населеных пунктаў. Пра вёскі Заляддзе (Докшыцкі і Ушацкі раёны) цвёрда можна сцвярджаць, што ў даўні час яны пабудаваліся за выпаленымі ляснымі дзялянкамі. Гэтыя дзялянкі вельмі часта называлі яшчэ астраўкамі. Яны і сапраўды былі астраўкамі здабытай ворнай зямлі сярод лясных нетраў і балот. Ды і наогул ляднае земляробства з поўным правам можна назваць астраўным. Нярэдка мясцовыя жыхары знаходзілі для лядных участкаў і такое вызначэнне – паляна.
Цяпер на Віцебшчыне тры вёскі Востраў, а таксама Зялёны Востраў, Астравянец, Астравішы, Астравішкі, Аст­раўляны, Астроўна (іх дзве), Астроўскія, Астроўшчына (дзве), Астравы, Вострава (чатыры), Паляне, Паляны... Вельмі шкада, што не здолелі захавацца да нашага часу дзве Ясныя Паляны – у Верхнядзвінскім і Сенненскім раёнах. Відавочна, што і радавое памесце вялікага рускага пісьменніка таксама ўзнікла на месцы спаленага лесу. Да 1970 года ў Верхнядзвінскім раёне існавала вёска Востраў. Вось яна сапраўды знаходзілася на востраве самага буйнога на Віцебшчыне Асвейскага возера (па плошчы яно на Беларусі другое пасля Нарачы). I толькі самотныя могілкі і пакінутыя хаты нагадваюць, што тут калісьці жылі людзі...
Нярэдка лядны астравок называўся пасекай (у сэнсе – высечанае месца). Калі гэтае поле сейбітамі кідалася, месца, асабліва роўнае, сухое, зацішнае, багатае на меданосныя травы і расліны, аблюбоўвалі бортнікі, ставілі тут пчаліныя калоды і гналі мёд. Таму слова набыло яшчэ адно значэнне. А першароднае апынулася ў цяні. Вёсак з такой назвай яшчэ да вайны было шмат, да нашага часу дажылі толькі Пасекі, што ў Докшыцкім раёне.
Была калісьці ў Шумілінскім раёне вёска Лідаўка, спаленая ў вайну фашыстамі. Корань назвы варта шукаць у літоўскім слове «лідзімас». Гэта тое ж ляда.
Пнішчам продкі называлі ўчастак высечанага, але яшчэ не выкарчаванага лесу (вёскі Пневічы і Пнёва ў Дубровенскім, Лёзненскім, Пастаўскім раёнах).
Ад старабеларускага слова «руці» (у сэнсе «кінуць») утварыліся назвы вёсак Руціны і Руць у Браслаўскім і Чашніцкім раёнах. Руць – выцерабленая, але затым кінутая лясная паляна. Для падобнага месца меліся і іншыя вызначэнні – гала, галя. Бязлеснае месца называлася галявым (вёскі Галі, Галава, Галькі).
Прасечаная ў лесе дзялянка мела і такую назву – трыба (вёска Трыбаны ў Дубровенскім раёне ўжо знята з дзяржаўнага ўліку).
У Браслаўскім раёне ёсць вёска Тракішкі, а зусім нядаўна яшчэ былі Тракелі. І тут зноў варта звярнуцца да літоўскай мовы, дзе «тракас» – высечка, паляна. Адсюль, дарэчы, і назва вядомага літоўскага горада Тракай, месца для якога яго заснавальнікі адваявалі ў лясных нетраў.
Для нас слова «плінтаваць» загадкавае, а продкі добра ведалі яго значэнне – высякаць лес. Знятыя ўжо з дзяржаўнага ўліку вёскі Плінтоўка ў Браслаўскім і Міёрскім раёнах у свой час будаваліся на лядах.
Дзерць, дор, чысць – гэта таксама старадаўнія назвы лядных зямельных участкаў, ад якіх пайшлі многія нашы вёскі. На Полаччыне можна было часта пачуць такія выразы: «драць ляда», «драць лес», «уздзіраць памёт». Памёт – абложная зямля, што шмат часу пуставала. Людзі асвоілі яе, узаралі, паставілі хаты, і атрымала вёска назву Паметнікі (Полацкі раён). Тут жа, на Полаччыне, да 1957 года была вёска Гарэлы Памёт.
Ужываліся для пазначэння лядаў і словы, дзе ўтрымліваўся корань гар (жар). Вось адсюль і шматлікія вёскі Выгаркі, Выгары, Гары, Гаркава, Гарэлая Града, Гарэлікі, Гарэліца, Гарэлае, Гарэлькі Жарскія, Жаркі, Жарцы, Жары, Загарэльскія... А таксама Папелікі, Папялы – месцы, дзе калісьці гарэлі выкарчаваныя дрэвы і кусты, пакідаючы попел, што павышаў урадлівую сілу глебы.
Пакарыстаўшыся пэўны час ляднымі дзялянкамі, сяляне кідалі іх, давалі адпачыць, пакуль зямля зноў набярэцца моцы, а самі прабіраліся скрозь нетры ў новыя мясціны, дзе з ранейшай упартасцю церабілі лес, валілі дрэвы, секлі хмызняк. Але пра пакінутыя ўчасткі помнілі, цярпліва лічылі гады, калі можна будзе вярнуцца на старое ляда. Такія дзялянкі зваліся старыной, пра што і цяпер нагадваюць назвы вёсак Старына, Старынка, Старынкі, Старыновічы, Старынцы, Старыны, Старыца, Стар, Старнікі... На Віцебшчыне звыш 20-ці вёсак з такой асновай. А было нашмат больш. Ёсць яшчэ Застарынцы, Застарыны, Застарынне – сем паселішчаў, а таксама Старасекаў Двор (старасека – старая высечка, што пакрылася новым лесам).
А вось участкі, што распрацоўваліся ўпершыню, называліся навіной. На іх месцы ўзніклі вёскі Навікі, Навіна, Навінка, Навін­цы, Навінкі, Навін­не, Навіцкія, Навічкі, Навікова, Новікі, Ноў, Ноўе, Ноўка – усяго 16 вёсак.
У Лепельскім раёне Старое Лядна суседнічае з Новым Лядна.
Ад дзеяслова «церабіць» (прасякаць, вычышчаць лес, пракладваць дарогу, шлях, высякаючы хмызняк, кусты, абсякаць галінкі і сукі) паходзяць назвы вёсак Цербяшова, Церабені.
Назвы вёсак Карчаватка, Карчэўшчына, Карчы таксама сведчаць пра шырокае распаўсюджанне падсечнага земляробства. Кор – карчы (вёскі Корава, Коравічы, Корасць, Корыца Аршанскага, Чашніцкага, Шумілінскага, Шаркаўшчынскага раёнаў). Працяглы час, напэўна, на тутэйшых лядах выпальвалі сяляне скінутыя ў вялікія кучы карчы. Закор’е – месца за карчэўем (вёска Закор’е Браслаўскага раёна).
Камлі – нявыкарчаваныя пні (вёскі Камлі ў Бешанковіцкім і Талачынскім раёнах).
У нашай старой беларускай мове існавала прыгожае слова «нача». Сэнс яго высокі. Гэта асвоеная ворная зямля на лядах, ці асушаная дзялянка. Называўся так і першы сноп на зажынках. Словам, гэта быў яскравы сімвал пачатай работы, новай справы. Цяпер мы маем толькі дзве вёскі з такой асновай – Нача і Нача-Шпакоўшчына ў Полацкім раёне. Якраз паблізу Шпакоўшчыны дзве вёскі да 1964 года зваліся Нача Людкевіча і Нача Сіняўскага. Што і казаць, назвы адметныя, яны перадавалі цікавую гістарычную інфармацыю пра людзей, што былі, па сутнасці, першапраходцамі, піянерамі ў асваенні тутэйшых цалінных земляў. Проста немагчыма зразумець, чаму ў тым сумным для беларускай тапанімікі 1964 годзе назвы былі скасаваны і заменены на невыразныя і штампаваныя – Лужайкі і Грушаўку. Дзеля гістарычнай праўды, дзеля памяці пра рупліўцаў мінулых часоў ранейшыя назвы варта было б вярнуць.
Новае поле на месцы распрацаванага ляда, першая сядзіба зваліся таксама пачынкам. Вёска Пачынак была ў перадваенныя гады ў Гарадоцкім раёне. Тапонім гэты, дарэчы, даволі распаўсюджаны ў Расіі – у прыватнасці, у Валагодскай, Варонежскай, Курскай, Цвярской і суседняй з намі Смаленскай абласцях.

Анатоль Бруцкі. Фота Антона Сцепанішчава, «НС».