«Ці знаў хто з вас, браткі, Тараса,
што палясоўшчыкам служыў?
На Пуцявішчы, у Панаса,
ён там ля лазні блізка жыў...»
Каму не вядомы са школьнага юнацтва
гэтыя радкі паэмы «Тарас на Парнасе»?

Доўгі час яна лічылася ананімнай,
але апошнія даследаванні
беларускіх літаратуразнаўцаў
дазваляюць меркаваць, што ў яе ёсць
рэальны аўтар – ураджэнец вёскі Астраўляны,
што ў Гарадоцкім раёне,
Канстанцін Вераніцын.
У гонар гэтага чалавека
ўсталяваны мемарыяльныя знакі –
у роднай вёсцы паэта і ў самім Гарадку.
Чым не нагода наведацца ў гэтыя мясціны,
даведацца аб іх мінулым
і паназіраць за сучасным жыццём.

Славуты зямляк

Вераніцын нарадзіўся ў Астраўлянах у 1834 годзе. Ён паходзіў з прыгонных сялян памешчыкаў Бондыравых. Спачатку, праўда, зваўся Васільевым, але, атрымаўшы вольную, прыпісаўся да гарадоцкіх мяшчан і абраў сабе прозвішча «Вераніцын».

Пра надзвычайную цягу маладога чалавека да навукі сведчыць толькі пералік устаноў асветы, дзе ён вучыўся: Гарадоцкая прыхадская вучэльня, Віцебская гімназія, Пецярбургская медыка-хірургічная акадэмія, Горы-Горацкі земляробчы інстытут.

А ў 1855 годзе быў напісаны «Тарас на Парнасе». Напісаны ва ўмовах, калі ў царскай Расіі наогул быў забаронены друк на беларускай мове. Разышлася паэма па ўсёй Беларусі ў выглядзе самадрукаў і рукапісных варыянтаў. Вобраз дасціпнага палясоўшчыка Тараса меў проста фантастычную папулярнасць. (Пазней твор быў перакладзены на шэраг моў).

Пяру Канстанціна Вераніцына яшчэ належыць паэма «Два д’яўлы». Ці пісаў ён далей, схавалася ад нас за смугой часу.

Астраўлянцы ад малага да вялікага паважаюць свайго славутага земляка і спадзяюцца, што аўтарытэт яго імя падтрымае і сённяшняе жыццё вёскі. Тым больш, што і маляўнічыя краявіды ствараюць перадумовы для паспяховага развіцця агратурызму.

Непрыступная Ляна, закаханы пан і даследчык Арктыкі

Адносна паходжання назвы вёскі рамантычную легенду мне распавяла дырэктар тутэйшага Дома культуры Ірына Масюгіна. Жыла, маўляў, паблізу прыгожая дзяўчына Ляна, і закахаўся ў яе да бяспамяцтва пан, нават прапанаваў пабрацца шлюбам. Але адмовіла астраўляначка нялюбаму, той загадаў саслаць яе з вачэй на выспу пасярэдзіне возера. Таму і стала ў народзе называцца вёска «Востраў Ляны».

Здаецца, усё гэта занадта рамантычна, каб быць праўдай. Але тое, што тут жыў пан Бондыраў (з тых самых, што далі волю Вераніцыну), – факт гістарычны. Да рэвалюцыі ў яго, між іншым, быў уласны спіртзавод, дзе працавалі мясцовыя сяляне. Плаціў гаспадар добра, і просты люд яго паважаў. Старажылы распавядаюць, што Бондыраў быў «предводителем дворянства» (пасада, якую Ільф і Пятроў праславілі ў «12 крэслах»). Зіму ён праводзіў у Санкт-Пецярбургу, а налета вяртаўся сюды. Былі тут у яго і аранжарэя, і цудоўны парк (на яго месцы зараз адно чэзлыя бярозы).

Калі ў сталіцы імперыі адбылася рэвалюцыя, Бондыраў вярнуўся сюды, жыў каля двух гадоў. А ў 1919-м у маёнтак завіталі грозныя «чрезвычайщики». Сяляне выратавалі добрага пана, схавалі яго, і той уцёк…

Але на гэтым цікавая гісторыя не заканчваецца: напярэдадні Вялікай Айчыннай у дачкі пана Бондырава, ужо ў Ленінградзе, нарадзіўся хлопчык, якому выпала стаць славутым даследчыкам Арктыкі, ліквідатарам аварыі на Чарнобыльскай АЭС, Героем Савецкага Саюза і Расіі, лаўрэатам Дзярж-прэміі СССР і вялізнай колькасці ўзнагарод. Так, гэта той самы Артур Чылінгараў, які і сёння то спрабуе на дырыжаблі дасягнуць Паўночнага полюсу, то ўзначальвае эстафету Алімпійскага агню па Санкт-Пецярбургу, то шмат гадоў займае пасаду віцэ-спікера Дзярждумы... Сёлета гэты неардынарны чалавек у батыскафе апусціўся на дно Байкала. І гэта ў 67 гадоў!

Напрыканцы 1990-х Чылінгараў разам з мэрам Масквы Лужковым прыязджаў на «Славянскі базар у Віцебску» і скарыстаў магчымасць, каб выканаць просьбу маці і з’ездзіць на яе радзіму. На жаль, на месцы маёнтка ў Стайках (гэта ў трох кіламетрах ад Астраўлян) ён убачыў адно катлаван ды калодзеж. У Астраўлянах жа аб былым гаспадару нагадваюць занядбаныя будыніны панскіх стайні ды аборы.

Перспектывы ёсць

Сёння Астраўляны ўваходзяць у Вайханскі сельсавет, які не адзін год узначальвае ўраджэнец недалёкіх Вялікіх Стайкаў Сяргей Пуцілоўскі. У вёсцы жывуць 170 чалавек, з іх 29 – моладзь да 18 гадоў і 44 – пенсіянеры. Не самая горшая дэмаграфічная сітуацыя па цяперашнім часе.

З вытворчасці ёсць толькі рамонтныя майстэрні аддзялення «Азёрны» ААТ «Гарадоцкі райаграпрам-снаб», таму вяскоўцам даводзіцца працаўладкоўвацца ў іншых месцах, на ферме ў Вялікіх Стайках, дзе ўтрымліваецца 1200 галоў.

Школы ў Астраўлянах няма, таму вучняў возяць у Вайханы. Наогул, па словах Сяргея Ула-дзіміравіча, вёска не самая праблемная ў сельсавеце: ёсць і гандаль, і водазабеспячэнне, і вулічнае асвятленне... Шкада толькі, што гэтая тэрыторыя выпала з сістэмы аграгарадкоў.

Не старэюць душой старажылы

Як і ў кожным старым паселішчы, тут ёсць «аксакалы», з якімі прыемна паразмаўляць аб мінулым, выслухаць погляды на сучаснасць.

Вось, напрыклад, сямейная пара Ніны Суворавай і Леаніда Осіпава. Леанід Аляксандравіч добра памятае вайну. Яго бабулю і маці нацысты вывезлі ў Нямеччыну, а бацька пайшоў у партызаны і «загінуў невядома дзе».

Ніна Паўлаўна 39 гадоў адпрацавала ў школе выкладчыцай матэматыкі і фізікі: спачатку тут (у 1976 годзе яе зачынілі), а потым у Вялікіх Стайках. Яна лічыць, што «вёска мае патэнцыял для развіцця: ёсць і машынны двор, і кладавыя, і цудоўныя краявіды з возерам».

Валянціна Шкуратава памятае, як у 1930-я гады сялян зганялі ў камуну. Бацька яе сам з Віроўлі, рабіў кавалём, а маці з-за Мішневіч, што на Шуміліншчыне. Брат і сястра ў вайну былі ў партызанах. Пасля пайшоў туды і бацька: праца каваля спатрэбілася і ў вайну. Валянціна Рыгораўна, дарэчы, сталая падпісчыца «Народнага слова».

У гэтых мясцінах ад нараджэння жыве Марыя Нікіціна. Яе бацьку ў сталінскія часы арыштавалі, бо «штосьці не тое сказаў на сходзе». Так і не вярнуўся.

Пятнаццаць гадоў было Марыі, як пачалася вайна. Маці загадала хавацца, і ўсю вайну туліліся ў зямлянках ад злых людзей. Цяжкія баі былі пры вызваленні. Нялёгка было і пасля вайны. «Елі траву без хлеба і солі». Каб неяк выжыць, ездзілі на заробкі ў Польшчу і Латвію: палолі грады, вязалі снапы.

Марыя Іванаўна з дзяцінства добра ведае «Тараса на Парнасе», а вось, што аўтар адсюль, даведалася толькі нядаўна.

«Хочам быць грамадзянамі!»

З чэрвеня 1990 года жыве ў Астраўлянах Тамара Бурухіна. І скардзіцца, што з мужам, дачкой і ўнучкай не могуць атрымаць грамадзянства Беларусі. Самі яны рускія, жылі ў Азербайджане, але дачка – астматык, і спатрэбілася падавацца ў мясціны з меншай колькасцю сонечнай радыяцыі. Амаль выпадкова апынуліся тут. Тамары Мікалаеўне падабаюцца і беларуская прырода, і аднавяскоўцы, аднак хочацца быць грамадзянамі краіны, дзе жывеш. Кажуць, што трэба ехаць у Мінск, у пасольства Азербайджана, ды няма сілы ў хворых людзей у гадах на такую паездку.

Нарадзіла і гадуе

Пагасцяваўшы ў старых, захацелася завітаць у сапраўдную міні-школку – да Таццяны і Пятра Гарлачовых, у якіх растуць ажно пяць дзетак. І ўсе хлопцы.

Мужа дома не застаў, быў на працы на турбазе «Лосвіда». Старэйшы сын Аляксандр (яму 21 год) таксама працуе, на льнозаводзе. А вось 16-гадовы Васіль, 10-гадовы Аляксей і Рыгор з Мікітам (ім адпаведна 6 і 4 гады) з маці расказалі аб жыцці-быцці.

«Я наогул не хацела ні замуж, ні дзяцей, але неяк само сабой атрымалася, што і муж, і поўная кашолка сыноў», – шчыра прызнаецца Таццяна. Яна робіць на ферме даяркай (тры разы ў дзень ездзіць за 16 кіламетраў) і не хоча ніякай дапамогі і льгот: «Сама нарадзіла і сама рашчу».

Праўда, у гэтай пачэснай справе ёй вельмі дапамагае маці, таксама пастаянная падпісчыца нашай газеты.

А яшчэ Таццяна знаходзіць час на мясцовую самадзейнасць. І прыпеўкі спявае, і ў пастаноўках удзельнічае (атрымала нават дыплом

за лепшую жаночую ролю).

Да сустрэчы на Купаллі-2009!

А яшчэ ў Астраўлянах як след наладжаны культурны адпачынак. Дырэктар мясцовага Дома культуры Ірына Масюгіна вось ужо 18 гадоў займае гэтую пасаду. Расказала, што, акрамя традыцыйных дыскатэк (1-2 разы на тыдзень), тут арганізоўваюць адпаведнае афармленне дзяржаўных і народных святаў.

Самым масавым святам года з’яўляецца Купалле, на якое ўжо два гады запар з’язджаюцца фальклорныя калектывы з усёй вобласці. Госці дэманструюць свае «візі­тоўкі», спяваюць песні на захад сонца. Запальваецца вогнішча, па возеры пускаюць купальскія вянкі. Карагоды, гульні, зноў песні... Кожная каманда дэманструе сваё ўменне гатаваць стравы беларускай кухні. Сёлета ганаровым госцем свята стаў віцебскі ансамбль «Жалейка».

А ў рамках конкурснай праграмы выступілі 11 калектываў. Дык, можа, варта і іншым далучыцца, сумясціўшы пачэсную справу адраджэння мінуўшчыны з добрым адпачынкам на радзіме легендарнага Тараса?!

Алесь Бынькоў, фота аўтара, «НС»

Памятны знак у Гарадку.

Сям’я Гарлачовых (у няпоўным складзе).