Тэкст павінен быць займальным, захапляць, браць у палон – менавіта з гэтых пазіцый, відаць, зыходзіў Мікалай Мароз, адпраўляючы да чытача свой раман «Папялішча – не тлен».
Аўтар нарадзіўся пасля вайны, аднак гісторыя обальскага падполля так яго захапіла, так узяла ў свае «гарачыя абдымкі», што ён у 2005 годзе з запалам пачаў збіраць архіўныя матэрыялы і ўспаміны па гэтай тэме. Хаця дваццаць апошніх гадоў служыў ёй раман Алеся Савіцкага «Обаль», М. Мароз прагнуў сказаць сваё, адметнае, у нечым, магчыма, і небясспрэчнае, але займальнае. Каб чыталася і хацелася чытачу яшчэ не раз узяць кнігу ў рукі. Ці дамогся гэтага пісьменнік?
У творы дзве сюжэтныя лініі. Адна праходзіць праз лёсы падпольшчыкаў, дзейнасць падполля ў Обалі. Тут боль ад баявых няўдач, тут бязмежжа радасці, калі дасягнута задуманае (як вось напрыканцы кнігі, калі падпальваецца электрастанцыя, палаюць дзесяткі тон ільновалакна, падрыхтаванага для адпраўкі ў Нямеччыну).
Але спачатку быў боль. То чырвонаармейца не ўратавалі – гэта мучыць і Фрузу Зянькову, і яе сяброўку Валю Шашкову, то ў нашых «ястрабкоў» не хапае духу ў паветраным баі над Обаллю, то гэта правакацыйная нямецкая лістоўка пра загараджальныя атрады, пра «чорныя варанкі». Тонка, без маралізму пададзена карціна няўдалага падрыву лесапілкі Федзем Слышанковым. «Ён стаяў у кустах, дрыжаў ад холаду і гневу на самога сябе. «Вось дык пастараўся!» – кляў сябе рознымі словамі. А на мокрую росную траву... цурком сцякала са штаноў, з кашулі рачная вада. Ён ірвануўся назад, зноў кінуўся да ракі, каб плысці...», але згледзеў вартавога і адумаўся. Ён быў ужо не той, учарашні, які мог безразважна кінуцца ў бой, ён зразумеў, што не справіўся і што няма сэнсу рызыкаваць. Праўда, калі Зянькова ўзялася яго распякаць, агрызнуўся, нават дазволіў сабе няўхвальна падумаць пра кіраўніка падполля. Наогул жа як і Федзя, так і Валодзя, Жэня Езавітавы, сёстры Лузгіны – усе, каго «прапусціў» у кнізе пісьменнік, не выглядаюць ідэальнымі, звышнатуральнымі героямі. Яны звычайныя людзі, са слабіною і нервамі, са сваім жыццём.
Другая сюжэтная «сцежка» – партызаны, іхні боль і суцяшэнні. Яна часта крыжуецца з першай і зліваецца ў адну бойкую дарогу, асвечаную радасцю перамог. І няхай твор успрымаецца абарваным, разлічаным на чытацкае дамысленне, усё роўна па настроенасці тэкста адчуваецца прывольнае дыханне канца вайны. Чытаючы пра нягоды партызанскага жыцця, быццам сам трапляеш у зямлянкі ці ляжыш за пагоркам і бачыш, як наступае на цябе фашыст, адчуваеш, як пачашчаецца пульс, халадзеюць рукі. Праўда, здараюцца ў кнізе і месцы не абавязковыя, і не зусім выразна акрэсленыя вобразы.
Дарэчы было б прадоўжыць пра камісара атрада Антона Сіпко – вобраз рэальны, насычаны цікавымі дэталямі.
А як цёпла пададзена размова вясковай гаспадыні і Сіпко! Яна – чулая жанчына, удзячная за ласку з даваеннага 1938-га, калі прыходзілі разбірацца з яе гаспадаром як ворагам народа і Антон Уладзіміравіч заступіўся за сям’ю. Яшчэ адзін яркі эпізод – дзе камісар ганьбіць празмерна ваяўнічага крытыка ў партызанскім стане.
Кніга – мастацка-дакументальная, а значыць, аўтар (Мікалай Мароз – мой калега, намеснік галоўнага рэдактара шумілінскай раённай газеты «Герой працы») меў права і на вымысел, і на фантазію. Адно каб фантан гэтай фантазіі не нашкодзіў рэальным героям! А шкоды, на маю думку, няма.
Обальскае падполле, як вядома, дзейнічала ў цеснай сувязі з партызанамі. Ланцужок «падпольшчыкі – дыверсійная група атрада» быў трывалы і надзейны. Кіраваў дыверсіямі Барыс Маркіянаў, таксама, як і Антон Сіпко, постаць каларытная. У кнізе ён мяккі і спагадлівы чалавек, смяльчак і рызыкант, паважаны сярод партызан.
Істотную «вагу» маюць у рамане дзённікавыя запісы Ніны Азолінай. Гэта па сутнасці споведзь перад таварышамі па зброі, перад тымі, хто будзе жыць пасля. «Такое прадчуванне, што памру маладой. І ад гэтага і боязна, і радасна. Гэта, магчыма, шчасце...» – вытрымка з апошняга, перад самым арыштам, запісу падпольшчыцы, датаванага 20 жніўня 1943 года. І няхай дзённікавая нізка – аўтарскі вымысел (дзённік патрыёткі так і не знайшлі), галоўнае – ён пераканальны, быццам напісаны рукой Ніны.
Шмат ганебнага і брыдкага ў вайну было ад здраднікаў і калабарацыяністаў, нашкодзілі справе і такія, як «асабіст» Спірыдонаў. Ці магло быць так неадназначна ў жыцці, як паказана ў кнізе? Безумоўна...
Нямала ў творы алегарычнага. Прырода апісана з любоўю і сакавіта. Арганічна ўплецены ў сюжэт разважанні пра царкву ў Обалі, пра тое, што Марыя Лузгіна ні разу не пабыла ў намоленых скляпеннях, а прывядуць яе сюды ворагі – гвалтоўна, каб расстраляць.
Асобная гаворка – пра мову твора. У цэлым яна каларытная, багатая, аўтар умела карыстаецца дыялектызмамі. Наколькі мне вядома, да празаіка не адразу прыйшла назва са словам «папялішча», толькі напрыканцы працы над раманам. Сапраўды: родны дом, бацькаўшчына, палаючая агнём змагання, для падпольшчыкаў Обалі не пусты гук. І мы, чытачы, ведаем, што яна адрадзілася з папялішча, дзеля гэтага рызыкавалі, гінулі яе сыны і дочкі.
Раман Мікалая Мароза «Папялішча – не тлен», безумоўна , заслугоўвае чытацкай увагі. Гэта прыкметны ўнёсак у ваенную мастацкую дакументалістыку – з сучасным, дзесьці неардынарным позіркам на мінуўшчыну, без ранейшай ідэалагічнай зашоранасці.

Юрый Александровіч, Чашнікі.