У першыя гады савецкай улады тэрыторыя Беларусі адыходзіла то адной, то другой дзяржаве. Калі межы больш-менш усталяваліся, для іх аховы савецкім урадам была створана мытная служба. А на Віцебшчыне для гэтай мэты бальшавікі арганізавалі Паўночна-Заходнюю мытную акругу. Праіснавала яна нядоўга: з кастрычніка 1920 да ліпеня 1922 года – і тым не менш яе дзейнасць адлюстравалася ў салідным стосе дакументаў, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным архі­ве Віцебскай вобласці. Гэта шэсць з паловай дзесяткаў архіўных спраў.
Супрацоўнікі мытнай службы Паўночна-Заходняй акругі ахоўвалі эканамічныя інтарэсы рэспублікі на мяжы з Польшчай і Латвіяй. Акруга дзялілася на 5 мытных наглядаў, цэнтрамі якіх былі Востраў, Себеж, Дрыса, Полацк і Лепель. У кожным нагля­дзе – паблізу памежных вёсак – знаходзіліся пастаянныя мытныя пункты. Таксама ахоўваць мяжу дапамагалі «лятучыя» мытныя пункты, гужавыя пасты і спецыяльныя агенты, якія інфармавалі службоўцаў пра ўсе падзеі ў наваколлі. Апошніх мытнікі ўтрымлівалі за кошт уласнага заробку, і толькі ў пачатку 1922 года было вырашана аплачваць паслугі такіх агентаў цэнтралізавана.
Мытнікі павінны былі весці прыём затрыманых на мяжы кантрабандных тавараў, змагацца з незаконным гандлем, прапускаць падарожнікаў і бежанцаў, наглядаць за дарогамі, пераправамі і ляснымі сцежкамі.
У тыя часы мытнікі мелі шмат праблем. Вось вытрымка з пратакола пасяджэння ўпраўлення акругі: «...умовы мытнай службы настолькі цяжкія, што вопытныя маладыя супрацоўнікі пакідаюць службу і пераходзяць у іншыя ўстановы, прычым зыход свой супрацоўнікі тлумачаць яшчэ і тым, што яны маюць дрэнны паёк і не атрымліваюць рыштунку, які не ў стане набыць за свой заробак».
На мытнях не хапала лю­дзей, каб стварыць дастатковую колькасць спецыяльных пунктаў, кантраляваць азёры і балоты, па якіх узімку пракладваліся шляхі для кантрабандных тавараў. Мытнікі ж, у адрозненне ад парушальнікаў, часта не мелі зброі, таму не заўсёды маглі затрымаць зламыснікаў.
Штодня яны адчувалі на сабе азлобленасць з боку мясцовых жыхароў. Мала таго што ахоўнікі эканамічнага парадку заміналі кантрабанднаму гандлю вяскоўцаў, дык з прычыны дрэннага забеспячэння вымушаны былі харчавацца за іх кошт, рабуючы прыватныя гаспадаркі. А тым часам на процілеглым баку мяжы латышы панаадчынялі абменных крамаў, вабячы да сябе беларускіх жыхароў. Палякі пайшлі яшчэ далей. Пра іх вынаходніцтвы сведчаць радкі архіўных дакументаў: «Шмат кантрабанды, асабліва соды, солі, сахарыну, спіртных напояў, прывозіцца польскімі дэлегатамі ў сваіх падводах, якія прыбываюць на станцыю Негарэлае (сёння – гарадскі пасёлак Дзяржынскага раёна Мінскай вобласці – К. К.) для абмену ваеннапалонных. Разам з прадуктамі харчавання для іх паступае і кантрабанда. Падводы гэтыя да сённяшняга дня не аглядаліся нашымі ўладамі».
Цяпер пра тое, што ў пачатку 1920 гадоў называлі сур’ёзным словам «кантрабанда». Да прыкладу, у снежні 1921 года трое мужчын спрабавалі пранесці на нашу тэрыторыю 9 кг сахарыну, каля 1 кг цукровага пяску, 4 пары падэшваў для ботаў і адзін... сцізорык. Спіс кантрабандных тавараў можна прадоўжыць: з-за мяжы везлі і неслі мужчынскія, жаночыя і дзіцячыя боты, хусткі, панчохі і падвязкі да іх, насоўкі, абрусы, суконную і аксамітавую тканіну, скуру для абутку, гузікі, свечкі, мыла, грабеньчыкі, карэнне цыкорыю і нават іудзейскія малітоўнікі, паколькі ў тыя часы ў нашых мястэчках жыло шмат яўрэяў.
Дарэчы будзе заўважыць, што спіс тавараў, якія вывозілі ад нас праз мытныя пункты Паўночна-Заходняй акругі, больш салідны. Гэта лён у разнастайным выгля­дзе, бензін, будаўнічыя матэрыялы, футра, «старыя кнігі» і царкоўныя званы.

Канстанцін Карпекін, старшы навуковы супрацоўнік Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці.